بحران آب در حال تبدیل شدن به شاخص اصلی رقابتپذیری در صنعت خودرو است.
به گزارش صنعت مالی، بر اساس گزارش جامع مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، صنعت خودروسازی در استانهای مرکزی ایران با چالشی جدی و بیسابقه روبرو شده است.
بحران کمآبی که سالهاست منابع زیرزمینی و سطحی این مناطق را تحت تأثیر قرار داده، اکنون دیگر تنها یک تهدید محیط زیستی نیست، بلکه به اصلیترین مانع توسعه پایدار بزرگترین قطب صنعتی کشور تبدیل شده است.
اگرچه آمارهای رسمی از کاهش ۱۵ درصدی مصرف آب در صنعت خودرو در سال گذشته حکایت میکنند، اما این رقم در برابر گستره و عمق بحران موجود ناچیز است.
کارشناسان مرکز پژوهشهای مجلس تأکید دارند: این کاهش عمدتاً متأثر از کاهش موقت حجم تولید و فشارهای مقطعی است و نه برآمده از تحول بنیادین در فناوری و الگوهای مصرف.
حتی با تداوم این روند کاهشی، با توجه به نرخ هشداردهنده افت سطح آبهای زیرزمینی و کاهش کیفیت منابع، افق زمانی برای بسیاری از واحدهای صنعتی محدود خواهد بود.
شوری فزاینده آبهای زیرزمینی، هزینههای پیشتصفیه برای مصارف صنعتی را به شدت افزایش داده و توجیه اقتصادی بسیاری از فرآیندها را زیر سؤال برده است.
بحران آب در صنعت خودرو را نمیتوان پدیدهای محدود به کارخانهها دانست. این بحران ریشه در یک الگوی توسعه صنعتی ناپایدار دارد.
صنعت خودرو در رأس هرمی قرار دارد که پایههای آن را صنایعی چون فولاد، ریختهگری، تولید لاستیک، شیشه و رنگ تشکیل میدهند که همگی از پرمصرفترین صنایع کشور محسوب میشوند.
هر تصمیم برای افزایش تولید مستلزم تحمیل فشار مضاعف بر منابع آبی از طریق توسعه این صنایع پایه است. از سوی دیگر، توسعه فیزیکی قطبهای خودروسازی، شهرکهای صنعتی اقماری، شبکههای راهسازی و گسترش شهری ناشی از جذب نیروی کار، تقاضای آب شرب و بهداشتی را به صورت تصاعدی افزایش داده و صنعت را در رقابت مستقیم با مصارف حیاتی انسانی قرار میدهد.
این رقابت گاه به مناقشه با بخش کشاورزی پرمصرف منطقه نیز کشیده میشود و ابعاد اجتماعی پیچیدهای به بحران میافزاید.
در میانه این بحران، برخی خودروسازان با سرمایهگذاریهایی قابل توجه تلاش کردهاند تا مصرف آب را کاهش دهند.
به عنوان مثال ایرانخودرو با اختصاص حدود ۲۰۰ میلیارد ریال مدعی کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب در فرآیندهای تولید شده است. اقدامات این شرکت شامل نصب سیستمهای بازیافت آب پیشرفته در خطوط رنگ، جایگزینی کولینگهای تبخیری با سیستمهای مداربسته و بهینهسازی شبکههای توزیع داخلی است.
برنامه آینده آن استفاده از آبهای خاکستری بازیافتی برای مصارف غیرحساس است. سایپا و سایر خودروسازان نیز پروژههای مشابهی را در دست اجرا دارند.
جدول اقدامات خودروسازان ایرانی برای صرفهجویی در مصرف آب
| حوزه اقدام | ایرانخودرو | سایپا |
| سیستمهای بازیافت و تصفیه آب | • نصب تصفیهخانههای آب صنعتی در بخش رنگ. • بازیافت و استفاده مجدد تا ۹۰٪ آب مصرفی در فرآیند رنگ. • احداث تصفیهخانه فاضلاب در برخی واحدها (مانند تبریز). |
• نصب سیستمهای بازیافت آب در بخشهای پرتودهی، فسفاته و رنگ. • ادعای کاهش ۸۰٪ مصرف آب در فرآیند رنگ. • استفاده از پساب تصفیهشده برای مصارف غیرشرب. |
| بهینهسازی فرآیندهای تولید | • جایگزینی روشهای شستشوی سنتی با سیستمهای اسپری کممصرف. • استفاده از آب خنککاری بازیافتی در خط تولید. |
• حرکت به سمت استفاده از رنگهای پایه آب به جای حلالپایه. • بهینهسازی خطوط شستشو و آبکشی. |
| مدیریت منابع و مصارف | • اجرای «طرح جامع مدیریت آب» با هدف کاهش سالانه مصرف. • نصب کنتورهای هوشمند برای پایش دقیق. • آبیاری قطرهای فضای سبط. |
• نصب کنتورهای جداگانه برای بخشهای مختلف. • تأمین آب از چاههای اختصاصی (غیرشرب) برای مصارف صنعتی و فضای سبط. • اجرای طرحهای آموزشی برای کارکنان. |
| توسعه محصولات کممصرف | • سرمایهگذاری و تحقیق روی خودروهای الکتریکی و هیبریدی (مانند تیبا الکتریکی، دنا پلاس هیبریدی). | • تمرکز روی بهینهسازی مصرف سوخت در موتورهای احتراقی (کاهش غیرمستقیم مصرف آب در چرخه سوخت). |
| همکاریهای بیرونی | • همکاری با دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی برای توسعه فناوریهای کاهش مصرف. | • مشارکت در پروژههای پژوهشی با مراکز علمی برای یافتن راهکارهای نوین. |
| چالشهای اصلی | • قدیمی بودن بخشی از خطوط تولید. • محدودیت سرمایه برای نوسازی تحت تأثیر تحریمها و اقتصاد. • نیاز به گزارشدهی شفافتر زیستمحیطی. |
• هزینه بالای اجرای سیستمهای پیشرفته بازیافت. • افزایش مصرف آب در دوران اوج تولید. • کند بودن روند جایگزینی فناوریهای قدیمی. |
با این حال این تلاشها عموماً محدود به کارخانه مادر است و هنوز به صورت سیستماتیک به تمامی شبکه تأمینکنندگان کوچک و متوسط تسری نیافته است.
مدیریت آب در کل زنجیره تأمین، چالش واقعی پیش روی صنعت خودرو است.پ
دولت و وزارت نیرو در سالهای اخیر با توجه به بحران کمآبی، سیاستهای سختگیرانهتری را برای مدیریت مصرف آب در بخش صنعت، از جمله خودروسازان، تدوین و چارچوبهای سختگیرانهتری برای مدیریت مصرف آب وضع کرده اند.
این سیاستها عمدتاً در قالب قوانین، آییننامهها، محدودیتهای تخصیص آب و جرایم تعریف شدهاند.
از جمله مهمترین سیاستهای سختگیرانه دولت و وزارت نیرو برای خودروسازان:
۱. تعیین سقف مصرف آب و نظارت دقیق
تعیین «سهمیه آب» برای هر واحد صنعتی بر اساس ظرفیت تولید و فناوریهای بهکاررفته.
نصب کنتورهای هوشمند بر روی خطوط آب ورودی کارخانهها برای پایش آنی و دقیق مصرف و شناسایی سریع هرگونه تجاوز از الگوی مصرف.
ارسال صورتحسابهای پلکانی با نرخهای بسیار بالاتر برای مصرفهای بالاتر از سقف مجاز.
۲. اجباریسازی استانداردهای فنی و زیستمحیطی
الزام به دریافت «مجوز زیستمحیطی» برای توسعه یا ادامه فعالیت که در آن رعایت شاخصهای مصرف آب و بازیافت پساب شرط است.
اجبار به استفاده از سیستمهای بازیافت و استفاده مجدد از آب (Water Recycling) در فرآیندهای پرمصرف (مانند رنگآمیزی و شستشو) به عنوان شرط اخذ یا تمدید مجوز.
الزام به کاهش «شدت مصرف آب» (مصرف آب به ازای هر واحد تولید) مطابق با اهداف تعیینشده در برنامههای توسعه کشور.
۳. جریمههای سنگین مالی و محدودیتهای تأمین آب
اعمال جریمههای نقدی قابل توجه برای مصرف بیش از حد مجاز. در برخی موارد، این جریمهها میتواند تا چند برابر قیمت عادی آب باشد.
تهدید به قطع یا کاهش موقت سهمیه آب در صورت تکرار تخلف. این اقدام میتواند خط تولید را متوقف کند.
ممنوعیت احداث یا توسعه واحدهای جدید صنعتی در مناطقی که با تنش آبی شدید مواجه هستند، مگر با ارائه تضمینهای قوی برای استفاده از فناوریهای با بازدهی بالا و منابع آب غیرمتعارف (مانند پساب تصفیهشده).
۴. تشویق و اجبار به استفاده از منابع آب غیرمتعارف
الزام یا تشویق مالی برای استفاده از آبهای بازیافتی (Reclaimed Water) یا آب خاکستری به جای آب شرب در فرآیندهایی مانند خنککاری، آبیاری فضای سبط و شستشو.
پیششرط قرار دادن احداث تصفیهخانه فاضلاب داخلی برای صنایع بزرگ.
۵. شفافسازی و گزارشدهی اجباری
الزام به ارائه گزارشهای دورهای مصرف آب و عملکرد سیستمهای بازیافت به وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیطزیست.
اعمال فشار از طریق افکار عمومی با انتشار لیست صنایع پرمصرف.
اما تجربه نشان داده الزام محض بدون حمایت میتواند به بار مالی غیرقابل تحملی تبدیل شود.
البته نجات صنعت خودرو از این بحران نیازمند تحولی بنیادین است. این تحول شامل بازطراحی فرآیندهای تولید برای جایگزینی فناوریهای پرمصرف با فناوریهای کمآببر یا بدون آب مانند رنگهای پودری یا سیستمهای آبکاری خشک میشود. همچنین سرمایهگذاری روی سیستمهای بازیافت پیشرفته که امکان استفاده مجدد از بیش از ۹۵ درصد آب مصرفی را فراهم میکنند ضروری است.
برنامهریزی برای انتقال واحدهای جدید یا حتی موجود به مناطقی با پتانسیل آبی بهتر یا دسترسی به منابع آب غیرمتعارف نیز باید در دستور کار قرار گیرد. همکاری خودروسازان با شرکتهای فناور و دانشگاهها برای بومیسازی فناوریهای مدیریت آب و ایجاد سامانه ملی برای پایش و گزارش مصرف آب صنعتی و اعلام عمومی ردپای آبی محصولات از دیگر اقدامات ضروری است.
بحران آب برای صنعت خودروی ایران دیگر یک مشکل نیست؛ یک معیار جدید است که در آیندهای نزدیک رقابتپذیری، ماندگاری در بازار و حتی جواز ادامه فعالیت را تعیین خواهد کرد.
این صنعت در یک گذرگاه تاریخی قرار دارد: یا در الگوهای غلط گذشته باقی میماند و به تدریج در گرداب کمآبی محو میشود یا تحول را میپذیرد و به الگویی پیشرو در مدیریت منابع تبدیل خواهد شد.
انتخاب امروز سرنوشت فردای این صنعت مادر را رقم خواهد زد. زمان اقدام قاطع و برنامهریزی بلندمدت هماکنون است
نویسنده : فاطمه فرجی